Global Çip Krizi ve Tedarik Zincirinde Arz Güvenliği
Giriş
Çipler (veya diğer bilinen adlarıyla “entegre devreler”, “tümleşik devreler”, “yongalar”, “mikroçipler” vs.) ince silicon yüzey üzerine yerleştirilen yarı iletken maddelerden oluşan mikro ölçekteki elektronik devrelerdir.
Çipler günümüzde modern dünyanın en temel yapıtaşı halini almıştır. 20. yüzyılın ortalarından günümüze dek çipler; beyaz eşyadan otomotive, telefonlardan bilgisayarlara, sanayinin istisnasız tüm kollarından gündelik hayatın en ayrıntı noktalarına dek modern yaşamın değişmez parçası haline gelmiştir. Bu sebep ile çip sektörü Avrupa Birliği, Amerika Birleşik Devletleri ve Çin başta olmak üzere küresel aktörler tarafından “stratejik önceliğe sahip sektör” olarak ilan edilmiştir.(1)
Çip sektöründe dışa bağımlılığı azaltma noktasında tüm aktörlerin öncelikli hedeflere sahip olduğu anlaşılmaktadır. Tüm aktörlerin benzer zamanlarda çip sektörüne yönelmesinin sebebi 2019 3. çeyreğinde başladığı düşünülen ve 2020 yılında tüm dünyayı etkisi altına alan Covid 19 pandemisi sırasında yaşanan bazı gelişmelerin tedarik zincirleri ve tüketim alışkanlıklarını ters düz ederek global ölçekte bir çip krizini tetiklemesidir.
Küresel Üretim ve Satış Kapasitesi
Covid 19 Pandemisi henüz başlarken, 2020 yılında, global çip üretiminde üretim ve satış kapasitesinin ABD ve Uzak Doğu’da yoğunlaştığı görülmektedir(2) Intel 77 milyar USD hasılat ile ilk sırada yer alırken, ikinci sırayı 52 milyar USD hasılat ile Güney Koreli Samsung takip etmektedir. Tayvan merkezli olan Taiwan Semiconductor Manufacturing Co. (TSMC) ise 45 milyar USD hasılat ile üçüncü sırada iken, Güney Koreli SK Hynix Inc ise 25 milyar USD hasılat ile dördüncü sırada yer almaktadır. Listeyi; Broadcom Corporation, Qualcomm, Micron Technology, Applied Materials, Nvidia Corporation ve Texas Instruments gibi Amerikan firmaları takip etmektedir.
Üretimin Çin tarafında ise finansal olarak daha küçük ölçekte (1 milyar USD’den fazla 5 milyar USD’den az hasılata sahip) fakat çok fazla sayıda firmanın varlığı dikkat çekmektedir. Bu şirketler; Semiconductor Manufacturing International Corp., Hangzhou Hikvision Digital Technology Co., Yangtze Memory Technologies gibi çok hızlı büyüdüğü medyaya yansıyan firmalardır. Çin’in temel stratejisinin bu tip firmaları küresel devler haline getirerek çip sektöründeki ABD hakimiyetini kırmak olduğu anlaşılmaktadır. Çin bu firmalara ucuz finansman, yatırım teşviki ve devlet sübvansiyonları gibi avantajlar sunmaktadır. Aynı zamanda çip üretiminde önemli bir hammadde girdisi olan monokristalin silikon üretiminde global Çin hakimiyeti söz konusudur. Monokristalin silikon; çip endüstrisi ve yenilenebilir enerji sektöründe kullanılan güneş hücrelerinde en önemli hammade girdilerinden biridir. Çin, monokristalin silikon üretiminde hakim konumunu da kullanarak Çin özelinde güneş enerjisi ve mikro çip endüstrileri ile monokristalin silikon üretim gücünü entegre ederek ölçek ekonomisi kurmaya çalışmaktadır. Ayrıca Çin’li firmaların ABD’li firmalara göre geride olduğu çip tasarımı konusuna Çin Hükümeti önem vermektedir. Süreç incelendiğinde 2020 yılında çip sektöründe krizi tetikleyecek 3 temel olgu söz konusudur; devlet politikaları ile arz ve talep şokları.
Devlet Politikaları
Covid 19 Pandemisi sırasında çip sektöründe yaşanan önemli gelişmelerden biri; 45. ABD Başkanı Donald Trump’ın Eylül 2020’de açıkladığı Çin’in en büyük (yaklaşık 5 milyar USD hasılata sahip) çip üreticisi konumunda bulunan Semiconductor Manufacturing International Corp. (SMIC) firmasına yönelik yaptırım paketidir. Halihazırda ABD ile Çin arasında devam etmekte olan ticaret savaşlarının devamı mahiyetinde olan bu yaptırım paketi ile; Eylül 2020’de ABD Ticaret Bakanlığı, bu firmadan çip satın alan Amerikan şirketlerinin bakanlıktan bir lisans almasını şart koştu. Aralık 2020’de ise ABD Savunma Bakanlığı SMIC'nin Çin Ordusu tarafından kontrol edilen askeri bir son kullanıcı olduğunu ilan ederek bu firmadan çip satın alınmasını ve bu firmaya yatırım yapılmasını tamamen yasakladı.
20 Ocak 2021’de görevi Joe Biden’a devreden Donald Trump’ın görevi devretmeden önce çip teknolojisindeki ABD egemenliğini devam ettirmek için attığı bu adımlar Covid 19 Pandemisi sırasında gerçekleşmiştir.
SMIC örneğinden yola çıkarak Amerikan ve Avrupalı işletmeler çip alımlarında Çin firmalarını kademeli olarak terk ederek tedarik zincirini Uzak Doğu’da bulunan Tayvan merkezli TSMC ve Güney Kore merkezli Samsung, SK Hynix Inc. gibi firmalara kaydırmaya başlamıştır.
Arz Şokları
ABD’nin Çin’in en büyük çip üreticisi olan Semiconductor Manufacturing International Corporation’a (SMIC) uyguladığı ambargo ile SMIC’den alım yapamayan Amerikan şirketlerinin Tayvan Semiconductor Manufacturing Company Limited (TSMC) ve Samsung gibi diğer üreticilere yönelimi söz konusudur. Fakat zaten halihazırda tam kapasite ile çalışmakta olan bu firmaların daha fazla üretim gücünün söz konusu olmadığı anlaşılmıştır. Çip sektöründe kapasite artışı veya sıfırdan yeni tesis yatırımının yapılması ise çok yüksek meblağlarda ilk yatırım bedeli ve ciddi zaman isteyen bir durumdur.
Aynı zamanda çip üretimi yüksek montanlı saf su gerektiren bir üretim prosesi olarak öne çıkmaktadır. Tayvan’ın 2021 yılında yaşadığı tarihinin en büyük kuraklığı ile günlük 63.000 tondan fazla olan ultra saf su ihtiyacını karşılayamaması Tayvanlı çip üreticisi TSMC üretiminin aksamasına yol açmıştır.
Arz tarafında yaşanan kayma ve kuraklık etkisi ile üretimin düşmesi arz yönlü bir şokun iktisadi sistemde ortaya çıkmasına sebep olmuştur.
Talep Şokları
Pandemi tüm dünyada talep değişimini beraberinde getirmiştir. Bunun temelde iki sebebi vardır; birincisi pandemi sırasında yaşanan parasal genişleme, ikincisi ise değişen tüketim davranışlarıdır.
2020 yılında FED ve Avrupa Merkez Bankası başta olmak üzere küresel ekonominin kilit kurumları pandeminin ekonomi üzerindeki negatif etkilerinin minimize edilmesi amacı ile bazı makro ekonomik ihtiyati tedbirler ortaya koymuştur. Bu tedbirlerden başlıcası piyasalarda “helikopter para” olarak tabir edilen parasal genişlemedir. FED halihazırda devam ettirmekte olduğu parasal sıkılaşma sürecini sonlandırarak faiz indirimine gitmiştir. Aynı zamanda AB ülkeleri ve ABD başta olmak üzere pek çok devlet vatandaşlarına parasal yardımda bulunmuştur. Bu durum alım yönünde ciddi bir talep patlaması için gereken iktisadi ortamı yaratmıştır.
Covid 19 Pandemisi esnasında insanların evlerinde daha fazla vakit geçirmeleri ve elektronik cihazlara olan ihtiyaç ve taleplerinde yaşanan artış ise ayrıca bu sektörlerde yüksek talebe sebep olmuştur.
Parasal genişlemenin yarattığı iktisadi iklimin tüketici davranışlarında yaşanan değişime eklemlenmesi ile birlikte çip sektöründe kısa sürede talep yönünde çok ciddi bir şok yaşanmıştır.
Kriz
Devlet Politikaları (ABD’nin uyguladığı yaptırımların talepte kaymaya sebebiyet vermesi), Arz Şokları (talepte kayma yaşanılan bölgelerde kuraklık neticesinde üretime yeterli cevabın verilememesi ve yeni yatırımların yüksek maliyet ve uzun süreye ihtiyaç duyması) ve Talep Şoklarının (pandemi sırasında yaratılan parasal genişleme ve değişen tüketici alışkanlıkları-davranışları) hepsinin bileşimi 2020 yılından günümüze dek küresel ölçekte bir Çip Krizi oluşmasına neden olmuştur.
Yükselen çip fiyatları ve firmaların talebe yeterli üretim ile cevap veremeyişi meseleyi içinden çıkılamaz bir hale büründürmüştür. Yeni yatırımların uzun sürmesi ve çok yüksek maliyetlere sahip olmaları ise krizi devam ettirmiştir.
Çiplerin ara mamul girdi olarak üretimde kullanıldığı sektörler olan; otomotivden elektroniğe, enerjiden savunma sanayiine pek çok sektör artan talebe cevap verememekte ve satışlarını ertelemektedir. Üstelik çiplerin yarattığı maliyet artışları ürün fiyatlarının artmasına sebep olmuştur. Hem satışlar yapılamamakta, vadeye yayılmakta, hem de fiyatlar artmaktadır. Arzın talebe yetişememesi sebebi ile çip sektöründe yaşanan bu darboğazın 2023 sonrasına sarkabileceği tahmin edilmektedir.
Yeni Yatırımlar
Gelinen noktada AB, ABD, Birleşik Krallık, Çin, Japonya ve Güney Kore başta olmak üzere küresel aktörler ard arda yeni yatırım ve eylem planları açıklamaktadır.
Avrupa Birliği
Avrupa Birliği Komisyonu Başkanı Ursula von der Leyen "Avrupa'nın 2030'da küresel çip üretimindeki payının yüzde 20'ye ulaşmasını hedefliyoruz" açıklamasını yaparak(3) yeni hazırlanan “AB Çip Yasası”nı takdim etmiştir.
Çeşitli teşvik ve destek unsurları ile bürokratik bir takım kolaylıkların ön plana çıktığı yasadan yola çıkarak Avrupa’da kamu ve özel sektörün toplamda 43 milyar Euro tutarında yatırımı gerçekleştirmesi hedeflenmektedir.
Amerika Birleşik Devletleri
45. ABD Başkanı Donald Trump döneminde Çin ile başlayan rekabet sanılanın aksine 46. ABD Başkanı Joe Biden döneminde de devam etmiştir. 2020 yılının son çeyreğinde Çin’li üreticilere getirilen pek çok kısıtlama hala devam etmektedir.
Aynı zamanda Çin’li üreticiler ile rekabette ABD’li firmaları güçlendirmek ve desteklemek için çıkartılan 2.900 sayfalık “Amerika Rekabette Yasası” (“America COMPETES Act of 2022”) senatodan geçerek kabul edilmiştir. İlgili yasa 52 milyar USD tutarında çip imalat ve araştırma desteğini içermektedir.
Bu yasaya ek olarak ayrıca başlı başına tamamen çip sektörünü ilgilendiren, “Çipler Yasası” (“CHIPS Act of 2022”) isimli ayrı bir yasa tasarısı(4) da hazırlanmaktadır. Bu yasa ile çok daha geniş finansman ve yatırım teşviklerinin hayata geçirileceği düşünülmektedir.
Ohio eyaletinde 20 milyar USD bedelle 2 yeni çip fabrikası kuracağını açıklayan Intel, daha sonra yatırımı 2 katına çıkardığını açıklamıştır. Şirket şimdilerde ise Avrupa’da da çip üretmek istediğini, 10 yıl içerisinde 90 milyar USD’lik bir çip yatırımını Avrupa’da gerçekleştirebileceğini ifade(5) etmektedir. Şirketin “European Chips Act” olarak bilinen Avrupa Çip Yasası’nın getireceği fırsatları değerlendireceği düşünülmektedir.
Birleşik Krallık
İngiliz çip tasarımcısı Arm’ın 54 milyar dolara ABD’li çip üreticisi Nvidia’ya satıldığı anlaşmayı İngiltere hükümeti “ulusal güvenlik endişeleri” sebebiyle engellemeye çalışmaktadır. Arm’a ait çip tasarımlarının pek çok akıllı telefonda kullanıldığı bilinmektedir. Aynı zamanda Nvidia’nın tekelleşeceğini düşünen ABD’li diğer çip firmalarının da anlaşmaya tepkili olduğu anlaşılmaktadır. Nvidia’nın Şubat 2022’de anlaşmadan çekildiği iddia(6) edilmiştir. Satın almanın gerçekleşip gerçekleşmediği hala belirsizliğini korumaktadır.
Güney Kore
Samsung önümüzdeki beş yılda(7) yarı iletkenler, biyofarmasötikler ve yeni nesil teknolojileri içeren stratejik işler için 355 milyar USD değerinde yatırım yapmayı planlamaktadır. Şirketin yatırımlarının ne kadarlık kısmının çip üretimine ayıracağı açıklanmasa da şirketten yapılan açıklamada bellek yongalarına yatırım yapılacağı ve yeni malzemeler ile yonga mimarisi üzerine araştırmaların güçlendirileceğine değinilmiştir.
Çin
ABD’nin yaptırımlarına rağmen Çin’deki çip sektörünün gittikçe büyüdüğü bilinmektedir. Hükümet çip üretiminde Asya’da bulunan diğer rakipleri ve ABD’nin teknolojisine bağımlılığı azaltmak amacıyla olağanüstü teşvikler vermektedir. Çin’in toplam çip üretimi hala kendi iç tüketimini karşılamaktan uzaktır. Bu sebep ile çip üretim kapasitesinde en ciddi artışın önümüzdeki dönemde Çin’de yaşanacağı tahmin edilmektedir.
Japonya
Japon hükümetinin, Japonya’yı önemli bir küresel çip tedarikçisi yapma hedefi doğrultusunda, yerli çip yatırımları için 6,8 milyar dolar fon ayırdığı kaydedilmektedir.
Sonuç
Covid 19 pandemisi esnasında ortaya çıkan politik ve iktisadi gelişmeler nihayetinde çip endüstrisinden başlayarak iktisadi sistemin geneline sirayet eden bir krize sebebiyet vermiştir. Devletlerarası rekabetin sebep olduğu devlet politikaları ile arz ve talep yönlü şokların zemin hazırladığı bu olağandışı durum neticesinde küresel ölçekte çip sektörüne yönelik yatırımlar hızlanmıştır.
Yarı iletkenlerin ve çiplerde kullanılan teknolojilerin “ulusal güvenliği etkiler” nitelikte değerlendirilmeye başlandığı bir gerçektir. Tedarik zincirlerinde arz güvenliğinin sağlanması için çip tasarım ve üretimi artık “stratejik ölçekte öncelikli sektör” olarak konumlanmaktadır. Sonuç olarak önümüzdeki dönemlerde çip tasarım ve üretim kabiliyetlerini elinde bulunduran ülkelerin iktisadi sistemi etkiler nitelikte politik güce sahip olacakları anlaşılmaktadır.
(2) https://www.zippia.com/advice/largest-semiconductor-companies-world/
(3) https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/abden-cip-uretimini-artirma-plani/2496978
(4) https://www.semiconductors.org/chips/
(5) https://www.log.com.tr/intel-cip-uretim-konusunda-avrupaya-da-yatirim-yapiyor/
(7) https://www.webtekno.com/samsung-cip-krizi-355-milyar-dolar-yatirim-acikladi-h124068.html
